Symphony No. 2 “Copernican” op. 31

Druga Symfonia „Kopernikańska” Góreckiego to monumentalne dzieło ze względu na swój czas trwania – 35 minut, orkiestrację na wielką orkiestrę, chór i dwie głosy solowe, oraz swój charakter. Ta monumentalność była ściśle związana z tematem: kompozycję zamówiło w Nowym Jorku Kosciuszko Foundation na 500. rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika i odnosi się do przełomowych odkryć astronoma.

Symfonię nr 2 Górecki skomponował na dwie części, równe pod względem długości, ale diametralnie różne pod względem charakteru. Część pierwsza reprezentuje dramatyczny chaos świata, który znajduje swoje rozwiązanie w mistycznym, kontemplacyjnym drugiej części, symbolizującej porządek wszechświata. Monumentalny, „kosmiczny” charakter pracy jest widoczny już od pierwszych taktów, które wprowadzają muzyczny pomysł na pierwsze tempo: temat z wyraźnie recytującymi rytmami opartymi na szerokiej strukturze akordu całotonowego rozciągającego się na sześć oktaw i powoli przemieszczającego się w górę i w dół o półtonowych krokach.

Ten temat staje się podstawą do rozwoju całej pierwszej części, z wyjątkiem kontrastującej sekcji środkowej, opartej na szybkich, nakładających się na siebie progresjach chromatycznych w dęciakach. Finisz tego ruchu wprowadza chór, który śpiewa wersy z wybranych przez kompozytora psalmów biblijnych. I tutaj staje się oczywiste, że rytm akordów, które dominują w tej części symfonii, został określony przez rytm tekstu chóru. Kompozytor zastosował podobną technikę w Starej Muzyce Polskiej, ale tutaj efekt jest bardziej potężny. Analogicznie, technika powolnego przesuwania całotonowych bloków akordów została zaprezentowana wcześniej w Refrenie i Canticum graduum.

Drugi ruch prowadzi nas do zupełnie innego świata. Ciche akordy oparte na skali pentatonicznej (pięć dźwięków w obrębie oktawy) harmonijnie uzupełniają linię melodyczną głosów solowych, barytonu i sopranu. Pomimo strukturalnych odniesień do Części Pierwszej, na przykład półtonowego opadania melodii, analogicznego do zmian akordowych głównego tematu w poprzedniej części, ruch wprowadza liryczną, bardzo spokojną atmosferę zbudowaną na skalach modalnych i tonalnych (siedmiotonowych), co świadczy o ważnym zwrocie w technice Góreckiego i przewiduje duży przełom w jego rozwoju jako kompozytora.

Finisz drugiego ruchu symfonii wykorzystuje cytację z 15-wiecznego hymnu gregoriańskiego Laude digna prolem. Górecki zachował czterogłosową fakturę oryginału, ale zastąpił tekst fragmentem głównego dzieła Kopernika, De revolutionibus orbium caelestum, tworząc kodę o niezwykłej urodzie, której czteroczęściowy chorał, oparty na skali modalnej, łączy się z długimi utrzymanymi akordami opartymi na skali pentatonicznej strun, harfy i fortepianu. Efektem jest pełna harmonia chromatyczna, obejmująca wszystkie dostępne tony.

Kompozytor, rozdzielając poszczególne warstwy, stworzył bardzo subtelny świat dźwiękowy. Wysoce ekspresyjna prostota chorału i rozciągnięty, pomnożony akord, który powoli i majestatycznie wznosi się od najniższych rejestrów i dynamiki do najwyższych rejestrów instrumentalnych, a potem stopniowo zanika na końcu, robią ogromne wrażenie. Jest to jak symboliczne przejście do przestrzeni mistycznej i transcendentnej, która rozświetla ciemność życia ziemskiego wiecznym, niebiańskim światłem i spokojem.

Symfonia nr 2 „Kopernikańska” to konsummatywna praca i arcydzieło, zarówno pod względem koncepcji, jak i realizacji artystycznej. Jest to również wyraźny znak istotnej zmiany w stylu kompozytora. Podczas gdy Część Pierwsza jest summą jego doświadczeń z awangardą, Część Druga zwiastuje przyszłość i przewiduje mistyczny, kontemplacyjny świat Symfonii nr 3.